«ریاضت» - که به گفته عارفان «مفتاح همه سعادت‏ها و کیمیاى همه دولت‏ها است»ابوسعید نامه، ص‏12.. همان مجاهدت و جهاد با نفس است که موجب مى‏شود آدمى، از حجاب‏هاى ظلمانى رهایى یابدشرح بر مقامات اربعین، صص‏74 - 76 و نیز نگا: فلسفه عرفان، ص‏267.. برخى آن را نوعى آمادگى براى سلوک معنوى دانسته‏اند.اشارات، ج‏3، نمط نهم. «ریاضت» براى جلوگیرى از حرکات افراطى در قواى شهویه، غضبیه و ناطقه است و این قوا را جهت کمال انسانى تعدیل مى‏کند. نفس انسانى داراى سه نیرو است که آنها را «نفوس سه گانه» نامیده‏اند: نفس شهوانیه، نفس غضبیه و نفس ناطقه و مجموع اخلاق پسندیده و ناپسند آدمى، از این سه نیرو نشأت مى‏گیرد.
اگر «نفس شهوانیه» به سمت افراط پیش رود و وجود آدمى را مسخّر خویش سازد، به چارپایان بیشتر شباهت خواهد داشت، تا آدمیان. امّا اگر این نیرو تعدیل شود، انسان داراى عفت و ادب نفسانى مى‏گردد و به مقام اصلى خود بار مى‏یابد.
اگر «نفس غضبیه» حاکم مطلق انسان شود و به صورت عادتى مستمّر با وى عجین گردد، او به درندگان بیشتر از انسان شبیه خواهد بود. امّا اگر این نیرو تعدیل گردد، آدمى متین، بردبار، نیک‏روش و دادگر خواهد شد؛ همان خصایص حسنه‏اى که زیبنده او است.
«نفس ناطقه» نیز اگر تعدیل نشود، پست فطرتى، ترفند، خدعه‏گرى، چاپلوسى، مکر، ریا و تظاهر بر وجود آدمى چیره خواهد شد و اگر از جنبه افراط بازداشته شود، وى مى‏تواند در پرتو آن، دو نیروى دیگر (خشم و شهوت) را، رام خویش سازد و خود را به کسب دانش و ادب و خویشتن دارى از پستى‏ها رهنمون سازد.در این خصوص نگا: تهذیب الاخلاق، صص‏50 - 56. ریاضت عبارت است از وارد کردن نفس، به سختى‏ها و مشقّات بدنى و روحى و مخالفت با هوا و هوس و تعدیل سه قوه پیش گفته تا «سالک» بتواند به مقام معنوى خویش نایل شود و راه حق را بیابد.
آموزه‏هاى اسلامى بر این امر مهر تأیید گذاشته و انسان‏ها را به مجاهدت با هوا و هوس و تعدیل قوا تشویق کرده است. قرآن کریم به منظور بیرون آوردن انسان‏ها از حجاب‏هاى ظلمانى تعلقات، جهاد با نفس و مخالفت با هواهاى نفسانى را به آنان توصیه و بر آن تأکید مى‏کند و براى آنکه در میدان جهاد با نفس (جهاد اکبر) موفق باشند، به صبر و استقامت و استعانت از حضرت حق دعوت مى‏فرماید:مقالات، ج‏1، ص 70.
«وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا»؛ عنکبوت (29)، آیه 69.؛ «و آنان که در راه ما مجاهده و کوشش کردند، به راه خویش هدایت مى‏کنیم».
«وَ مَنْ جاهَدَ فَإِنَّما یُجاهِدُ لِنَفْسِهِ إِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِینَ»؛ همان، آیه 9.؛ «و هر که بکوشد، تنها براى خود مى‏کوشد؛ زیرا خدا از جهانیان سخت بى‏نیاز است».
روایات نیز آکنده از تأکید بر مجاهده با نفس و مبارزه با آن است و از هر کارى مهم‏تر تلقى شده است.نگا: میزان‏الحکمة، ج‏2، صص‏139 - 141.

مردن تن در ریاضت زندگى است‏

رنج این روح را پایندگى است‏

مثنوى معنوى، دفتر 3، بیت 3365.
از دیدگاه اسلام راه و روش این ریاضت‏ها، راه‏ها و روش‏هاى تعیین شده است؛ یعنى، از آنجا که هر حجابى، اثر واقعى خاص خویش را دارد، از بین بردن آن نیز راه مخصوص به خود را در عالم تکوین دارد و نمى‏توان بر خلاف آن قدم نهاد و اگر کسى هم بر خطا رود، مطلوب خویش و اصلى را در ریاضت به دست نخواهد آورد. بر اساس فرهنگ اسلامى، فقط با «ایمان» و «عمل صالح» و آنچه که خداوند متعال و رسول و ائمه اطهار«علیهم السلام» دستور داده‏اند، رهایى از حجاب‏ها میسّر است:
«قُلْ إِنَّ هُدَى اللَّهِ هُوَ الْهُدى‏ وَ أُمِرْنا لِنُسْلِمَ لِرَبِّ الْعالَمِینَ»؛ انعام (6)، آیه 71.؛ «بگو: حقیقت این است که هدایت، همان هدایت الهى است و بس و ما مأموریم در مقابل پروردگار همه عوالم، تسلیم بوده و تابع هدایت او باشیم».
«وَ أَنَّ هذا صِراطِى مُسْتَقِیماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَنْ سَبِیلِهِ ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ»؛ همان، آیه 153.؛ «و اینکه، این است صراط مستقیم من، پس تبعیت از آن بکنید و از تبعیت کردن از راه‏هاى دیگر بپرهیزید که شما را از صراط مستقیم بازداشته و پراکنده مى‏کند بدانید این توصیه خداى متعال است به شما، باشد که راه تقوا را در پیش گیرید».
به هر حال اصل ریاضت و مجاهدت در نظر اسلام، با انطباق آن بر واجبات و محرمات، مستحبات و مکروهات، امرى مقبول و تأیید شده است.مفاتیح‏الغیب، ص‏1077.
اهداف ریاضت - بنابر آنچه که ابوعلى سینا نوشته است - سه چیز است:
یک. غیر خداوند را از سر راه دور کند.
دو. انسان از آن جهت که ترکیبى از عقل و شهوت است و پهنه وجودش صحنه کشمکش قواى سفلى و علوى است؛ براى سفر بدون مزاحم به سوى بالا، باید کارى کند که جنبه سِفْلىّ نفس (نفس اماره) مطیع و تسلیم جنبه عِلْوِىّ و عقلى (نفس مطمئنه) گردد؛ وگرنه به طور دائم در حال کشمکش و رفتن و بازگشتن و ترقى و سقوط خواهد بود.
سوم. لطیف کردن و رقیق کردن روح است تا آماده قبول انوار و تجلیاتى شود.نگا: اشارات، ج‏3، نمط نهم؛ مقالات، ج‏2، صص 168 و 169. پس ریاضت براى خالص و پالایش کردن وجود آدمى است.

بهر آن است این ریاضت وین جفا

تا برآرد کوره از نقره جفا

مثنوى معنوى، دفتر 1، بیت 232.
نتایج ریاضت نیز به حسب نوع و مرتبه و کمیت و کیفیت آن، متفاوت است؛ برخى که ریاضت‏هاى مشروعشان در حد پایین‏ترى است، مشاعر بالاتر حسى‏شان تقویت مى‏گردد و با چشم، گوش، لامسه، چشایى و بویایى، حقایق برتر را مى‏بینند، مى‏شنوند، لمس مى‏کنند، مى‏چشند و مى‏بویند. هر چه ریاضت دقیق‏تر، ژرف‏تر، گسترده‏تر و مداوم‏تر شود، مکاشفات و مشاهدات برترى حاصل مى‏گردد و هر چه باریک‏تر و لطیف‏تر گردد، تجلیات و انوار الهى بر قلب سالک مى‏تابد و خود را با وجه او مواجه مى‏بیند. به هر حال برآمد ریاضت مشروع، «تسلیم جان» شدن در مقابل جانان و فانى گشتن در وجه او و باقى ماندن به بقاى او است.

این ریاضت‏هاى درویشان چرا است‏

کآن بلابر تن بقاى جان ماست‏

تا بقاى خود نیابد سالکى‏

چون کند تن را سقیم و هالکى‏

دست کى جنبد به ایثار و عمل‏

تا نبیند داده را جانش بدل‏